امروزه مدیریت دانش برنامهای ضروری برای ارزشآفرینی، بهبود فرایندهای سازمان و حفظ مزیت رقابتی محسوب میشود. ازاینرو سازمانها یا از طریق ایجاد واحد مدیریت دانش و جذب کارشناس یا استفاده از مشاوره متخصصان مدیریت دانش، اقدام به پیادهسازی آن میکنند. برخی کارشناسان و متخصصان این حوزه به صورت تجربی- عملی و برخی دیگر به واسطه تحصیلات دانشگاهی در حوزه مدیریت دانش فعالیت میکنند.
برای مطالعهی مقالات تخصصی مدیریت دانش به پایگاه دانش مراجعه فرمایید.
سؤال اینجاست چه رشتههای دانشگاهی در ایران وجود دارد که مرتبط با مدیریت دانش باشد؟ درواقع اگر فردی بخواهد از طریق تحصیلات دانشگاهی مدیریت دانش را دنبال کند، چه رشتههای میتواند او را کمک کنند؟ در این مطلب به رشتههای تحصیلی مرتبط با مدیریت دانش در ایران پرداخته میشود. لازم به ذکر است با دیپلمهای ریاضی-فیزیک، علوم انسانی و حتی تجربی هم میتوان رشته دانشگاهی انتخاب کرد که به مدیریت دانش مرتبط باشد.
مقطع کارشناسی
در مقطع کارشناسی کمتر رشتهای وجود دارد که مستقیماً و صراحتاً مدیریت دانش را دربر بگیرد. اما رشتههای مرتبط با مدیریت دانش وجود دارد که واحد درسی در این حوزه داشته باشد. بهعنوانمثال رشته «علم اطلاعات و دانششناسی»، درسی پایه با نام «آشنایی با مدیریت دانش» دارد که البته در بازنگری سرفصلها به «مبانی مدیریت دانش» تغییر یافته است. دانشجویان این رشته با نوع شناسی دانش، تعاریف، تاریخچه، مدلها، فناوریها، فرایندها، ساختار تیمهای مدیریت دانش، به اشتراکگذاری دانش و نقش متخصصان اطلاعات در مدیریت دانش سازمانها آشنا میشوند که میتواند سرآغازی برای شروع یک مسیر باشد.
مهندسی صنایع از دیگر رشتههایی است که در برخی از دانشگاهها واحد درسی «مدیریت دانش» به صورت اختیاری به دانشجویان ارائه میشود. از میان رشتههای کارشناسی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، «کتابداری و اطلاعرسانی پزشکی» تنها رشتهای است که درسی با عنوان «مدیریت دانش سلامت» ارائه کرده و در طول دوره همواره با اطلاعات و دانش سروکار دارد.
مقطع ارشد
در دانشگاههای ایران، با توجه به ایجاد گرایشهای مختلف از رشتهها در مقطع ارشد، شاهد تخصصیتر شدن دروس مرتبط با مدیریت دانش هستیم. بهگونهای که حتی نام برخی گرایشها با مدیریت دانش گره خورده و ارتباط تنگاتنگی با آن دارد.
گرایشهای رشته «علم اطلاعات و دانششناسی» در مقطع ارشد متنوعاند. واحد درسی «مدیریت دانش سازمانی» در گرایش «مدیریت اطلاعات» جزء دروس الزامی است. همین واحد درسی در گرایش «مدیریت کتابخانههای دانشگاهی» به صورت اختیاری آمده است. راهبرد مدیریت دانش، مراحل بلوغ دانش، ترسیم نقشه دانش، ممیزی دانش و ساختار سازمانی دانش ازجمله سرفصلهای این واحد درسی است که دانشجویان آنها را مطالعه میکنند.
گرایش «علوم تصمیم و مهندسی دانش» یک رشته منحصربهفرد و میانرشتهای در مجموعه مهندسی و علوم پایه است که در سال 1388 ایجاد شد. هدف از این رشته تربیت متخصصین استخراج دانش با توانایی مدلسازی دانش برای تصمیمگیری است. درس اختیاری «مدیریت دانش» هم در این گرایش وجود دارد.
در گرایشهای مختلف رشته مهندسی صنایع، واحدهای درسی متنوعی ازجمله «مدیریت دانش»، «مدیریت دانش و مستندسازی پروژه»، «مدیریت دانش فرایندمحور»، «بازنمایی دانش و استدلال» و «سیستمهای پشتیبان دانش، اطلاعات و خلاقیت» به چشم میخورد. این واحدها بسته به تنوع گرایشها بهصورت تخصصی یا اختیاری وجود دارد. البته با توجه به ماهیت میانرشتهای صنایع و اهمیت مباحثی چون سیستمها و روشها و پروژهها، لزوم ارائه دروس مرتبط مانند مدیریت دانش دوچندان میشود.
در مجموعههای مهندسی، رشته «مهندسی فناوری اطلاعات» گرایشهای مختلفی مانند «مدیریت سیستمهای اطلاعاتی» و «سیستمهای تکنولوژی اطلاعات» دارد. در این گرایشها سرفصل اختیاری «مدیریت دانش» گنجاندهشده است. این درس قبلتر با نام «مدیریت دانایی» تدریس میشد. درس اختیاری دیگری نام عنوان «مهندسی دانش و سیستمهای خبره» در مجموعه ارشد این رشته و گرایشها وجود دارد.
مجموعه رشتههای مدیریت در دانشکدههای مدیریت نیز دارای گرایشهای متنوع و زیادی هستند. رشته «مدیریت فناوری اطلاعات» در مقطع ارشد شامل چند گرایش بوده که یکی از آنها «مدیریت دانش» است. البته در چند دانشگاه انگشتشمار ارائه میشود. واحدهای تخصصی شامل مبانی مدیریت دانش، مدیریت دانش در سازمانها، استراتژیهای مدیریت دانش، فناوریهای مدیریت دانش، فرایندهای مدیریت دانش، سیستمهای مدیریت دانش و درنهایت اقتصاد اطلاعات و دانش است. بنابراین «مدیریت دانش» در اینجا بهخودیخود اسم گرایش است.
در مسائل نظامی و نیروهای مسلح، مدیریت دانش امتیاز و راهبرد محسوب میشود. به همین جهت، رشته «مدیریت دانش» برای دانشگاهها و موسسههای آموزش عالی نظامی-انتظامی در سال 1399 تصویب شد. به دلیل مسائل امنیتی، اطلاعات زیادی از سرفصلهای آموزشی آن در دسترس نیست. باید توجه داشت تحصیل در رشته «مدیریت دانش» در مراکز نظامی ویژه برادران شاغل در نیروهای مسلح است. در حال حاضر این رشته در دانشگاه جامع امام حسین (ع) و همچنین دانشگاه فرماندهی و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران (آجا) تدریس میشود. تحصیل در هرکدام از این دانشگاهها شرایط و ضوابط خاص خود را دارد.
مقطع دکتری
در مقطع دکتری باز هم رشته «علم اطلاعات و دانششناسی» دارای گرایشی با نام «مدیریت اطلاعات و دانش» است که یکی از تخصصیترین رشتهها در این حوزه بشمار میرود. سرفصل دروس آن شامل راهبردهای دانش، کسب و استخراج دانش، ممیزی و سازماندهی دانش، ترسیم نقشه دانش، نظامها و فناوریهای مدیریت دانش است.
گرایشهای دکتری رشته مهندسی صنایع، متناسب با همان گرایشها در ارشد است. به همین دلیل دروس اختیاری ارائهشده مرتبط با مدیریت دانش نیز بسیار شبیه دروس کارشناسی ارشد است و همان عناوین را دربر میگیرد. از گرایشهای دکتری «مهندسی فناوری اطلاعات» هم «مدیریت سیستمهای اطلاعاتی» درسی با عنوان «مدیریت دانش» دارد.
دکتری مجموعه مدیریت بازهم داری تنوع و گستردگی است. برخی از گرایشها دارای دروسی در ارتباط با مدیریت دانشاند. مثلاً دانشجویان رشته «مدیریت فناوری اطلاعات» گرایش «کسبوکار هوشمند» و خود دکتری «مدیریت فناوری» باید درسی تخصصی با نام «استراتژیهای مدیریت دانش سازمانی» را پاس کنند. در گرایش «مدیریت خدمات و توسعه فناوری اطلاعات» درسی با نام «مدیریت دانش» وجود دارد. در دیگر رشته مدیریتی یعنی دکتری رشته «سیاستگذاری علم و فناوری» درس «فناوری اطلاعات و دانش» پیشنیاز بوده و «مدیریت دانش و فناوری اطلاعات» هم به صورت انتخابی ارائه میشود.
در همین مقطع، رشته «مدیریت راهبردی دانش» بازهم مربوط به کمیته نظامی و انتظامی و نیروهای مسلح بوده و در دانشگاههای هدف تحصیل میشود و عمومی نیست.
جمعبندی
مدیریت دانش، مبحثی میانرشتهای بوده که از بُعد دانشگاهی با رشتههایی همچون علم اطلاعات و دانششناسی، مهندسی صنایع، مهندسی فناوری، انواع رشتههای مدیریتی، علوم کامپیوتر، نظامی و انتظامی و حتی رشتههای وزارت بهداشت مانند کتابداری پزشکی ارتباط دارد. منظور از ارتباط در اینجا وجود گرایش یا واحد درسی با مفاهیم مشترک با سایر رشتهها است. البته از بُعد کاربردی این ارتباط وسیعتر بوده و رشتههای روانشناسی، کسبوکار و اقتصاد را نیز شامل میشود. به نظر میرسد مجموعه علم اطلاعات و دانششناسی، گستردهترین ارتباط را از مقطع کارشناسی تا دکتری با مدیریت دانش برقرار کرده است. همچنین وجود گرایشی با نام «مدیریت دانش» به صورت جداگانه در رشتههای مدیریتی و علوم نظامی نشان از اهمیت و توجه به این حوزه دارد. باقی رشتهها و گرایشها نیز کموبیش ربط خود به مدیریت دانش را نشان دادهاند. درنهایت باید به این نکته توجه داشت در سالهای اخیر به دلیل اهمیت و کاربرد مدیریت دانش، علاوه بر رشتههای رسمی دانشگاهی، دورههای آزاد و کوتاهمدت مدیریت دانش نیز موردتوجه قرارگرفتهاند. مانند دوره یکساله DBAمدیریت دانشی در ایران (با گرایش سرمایه انسانی) در دانشگاه خاتم. یا سایر دورههای آموزشی که توسط مؤسسات گوناگون برگزار میشود. یکی از بهترین دورههای آزاد در این زمینه نیز بوتکمپ مدیریت دانش گروه مشاوره مدیریت دانش دانا است.
